Datum: 19-09-2016

Het besturen van de leefwereld en de systeemwereld

In 2012 schreef Wouter ’t Hart zijn boekje over de systeemwereld en de leefwereld. Het boekje is een aanklacht tegen de ver doorgeschoten systeemwereld. De inhoud werd in ieder geval wel herkend, want in veel organisaties wordt sinds die tijd het gesprek gevoerd over de bedoeling van de organisatie. Veel organisaties experimenteren met regelarmheid om reden meer met de bedoeling van de organisatie bezig te willen zijn. Ook het meer in stelling brengen van de professional, onder andere door het verminderen van managers, is een poging om weer dichter bij de leefwereld te komen. Dat lijkt me een mooie ambitie, want waarom zou je meer regels hanteren dan noodzakelijk en waarom zou je te veel managers willen hebben.
Het onderscheid tussen de leef- en de systeemwereld is niet nieuw. De Duitse filosoof Jurgen Habermas stelt in zijn theorie des kommunikativen Handelns (1981) dat er naast de traditionele instrumentele rationaliteit ook een communicatieve rationaliteit bestaat. Deze communicatieve rationaliteit is volgens Habermas het bindend mechanisme van de leefwereld. De denkfout die enkele filosofen maakten was dat ze dachten dat rationaliteit alleen uit doelrationeel handelen bestaat. Habermas stelt dat er ook een rationaliteit bestaat die voortkomt uit het handelen zelf. Achter elke discussie en achter elk gesprek gaat meer schuil dan louter woorden. Mensen wisselen betekenissen met elkaar uit. Door dit te doen, ontstaat er een gezamenlijk idee over wat van belang is en wat zin heeft. De leefwereld bestaat uit het geheel aan culturele zingevende ideeën.

Langzamerhand is de systeemwereld de leefwereld gaan domineren. Een steeds meer fijnmazig geheel dat niet alleen op regels gebaseerd is, maar vooral op het idee dat doelrationeel handelen ons leven kan verbeteren, welvaart zal brengen, leidt tot een goede omgang met elkaar en ga zo maar door. Organisaties functioneren in een context die doorspekt is van doelrationaliteit. Het is een belief system. Zorgverzekeraars, banken, de inspectie en nu ook de gemeenten en de accountant hebben ieder hun eigen doelrationaliteit. Anders gezegd, hebben ze ieder een eigen lijstje met zaken die op een bepaalde wijze geregeld moeten zijn of die een bepaalde score moeten weergeven.

De doelrationaliteit is ook in veel zorgteams doorgedrongen. Het communicatieve aspect van de zorgverlening wordt beperkt. De ruimte voor medewerkers om het werk met hart en ziel te doen wordt kleiner. De onderdelen van het dagelijkse handelen worden verpakt in rationele pakketjes. De zorgverlening wordt in een bepaalde vorm gegoten en steeds meer aspecten van de zorg en dienstverlening worden gemeten. Hoe mensen tegen elkaar doen, of er geluisterd wordt of er een zorgzaam klimaat is, komt in de meeste meetinstrumenten niet voor. U zult mogelijk denken: dit geldt niet voor onze organisatie. Wij werken kleinschalig, met zelfsturing, we zijn bezig met de bedoeling en hebben echt aandacht voor onze cliënten. Dat is mooi en nastrevenswaardig. Laten we dat zo houden en zorgen dat er ruimte is voor de leefwereld. Echter! We staan aan de vooravond van een enorme technologische ontwikkeling. Bijna alles wat je kunt bedenken wordt technisch mogelijk. Communicatie met de patiënt op afstand. Handelingen die door robots overgenomen worden. Medische beslissingen die gebaseerd zijn op big data en de gebouwde omgeving die automatisch reageert op onze aanwezigheid. Wat mij betreft uitdagende ontwikkelingen, waarbij gezorgd moet worden dat de leefwereld niet verder gekolonialiseerd wordt.