Gaat het de goede kant op met integriteit?
Datum: 21-09-2020
Ik ben al weer enkele jaren docent van Masterclasses voor bestuurders en toezichthouders van de Universiteit Maastricht (UMIO). De masterclasses gaan onder andere over de rol van de voorzitter van de RvT/RvC, de werkgeversrol van de RvC/RvT, de governance van concerns en samenwerkingsverbanden en over besluitvormingsprocessen. Ook geef ik minstens twee keer per jaar een masterclass over integriteit en belangenverstrengeling. Dat is een van de masterclasses, die ik het vaakst moet aanpassen, omdat zich iedere keer weer nieuwe voorbeelden aandienen. Denk aan Wirecard en de Volksbank in de afgelopen weken. Tijdens de masterclass ga ik in op het begrip integriteit, de (schijn van) belangenverstrengeling en de ontsporing van beiden in fraude en corruptie. Ik bespreek veel openbare voorbeelden uit het heden en de afgelopen jaren. Rochedale en de werdegang van Hubert Möllenkamp is er daar een van. Ik schreef daar eerder een blog over. Ook noem ik (uiteraard anoniem) voorbeelden uit mijn adviespraktijk. Leidraad bij de masterclass is de prachtige uitspraak van Ien Dales uit 1992 voor een congres van VNG. De toenmalige minister van Binnenlandse Zaken sprak de woorden: ‘Een beetje integer bestaat niet’. Haar voordracht is nog steeds het lezen waard. Een vergelijkbare kijk op integriteit staat in het bovenste plaatje hiernaast, waarvan ik de herkomst helaas niet kan achterhalen.
Na de verkenning van de begrippen en de bespreking van de voorbeelden ga ik in op wat je als bestuurder of toezichthouder kunt doen om integriteit in je eigen organisatie te bevorderen. Voorbeeldgedrag en bespreekbaar maken van waarden en normen zijn daarbij minstens zo belangrijk als regels en controlesystemen. In je organisatie kun je bovendien risicovolle onderdelen onderscheiden waarvoor ‘de gelegenheid maakt de dief ’ extra opgaat. Ik eindig met een analyse van de zeven hoofdzonden, die een voorspellende waarde hebben voor het gedrag van mensen en het verschuiven van hun opvattingen over integriteit en belangentegenstellingen. Ik verwijs dan ook graag naar het boek van Muel Kaptein ‘Waarom goede mensen soms de verkeerde dingen doen’.
Tijdens een van de recente masterclasses over dit onderwerp vroeg een deelnemer mij of ik in de afgelopen decennia van mijn loopbaan een ontwikkeling ten goede zag in het omgaan met integriteit. Die is er zeker. Bijna 40 jaar geleden vonden mijn bazen bij Provinciale Waterstaat het geen enkel probleem om met hun partner op kosten van de aannemers in de provincie een congres in Australië te bezoeken. Nu is dat ondenkbaar. Er zijn veel regels en voorschriften gekomen. Er zijn governancecodes, er zijn gedragscodes etc. Dat heeft enerzijds tot voordeel dat de bewustheid van de vanzelfsprekendheid van integer handelen en het voorkomen van belangenverstrengeling is toegenomen. De waarden en normen zijn nu duidelijker en strenger. En er zijn veel meer mensen die nadenken over hun gedrag. Anderzijds heeft het geleid tot een enorme bureaucratie en tot de constatering dat er slechte mensen zijn, die zich van al die regels niks aantrekken.
Vervolgens vroeg zij mij of ik in een masterclass over 10 jaar een verdere positieve ontwikkeling van integriteit zou kunnen melden of dat de masterclass zelfs overbodig zou zijn, omdat integriteit vanzelfsprekend is geworden. Ik ben daar somber over. Ik zie eerder een terugval met mannen (en in mindere mate vrouwen) aan de macht, die integriteit maar onzin vinden en belangenverstrengeling vanzelfsprekend en noodzakelijk vinden. Kijk naar Trump, Bolsenaro, Duterte, Erdogan, etc. Kijk naar de sprinkhaanfondsen, die er geen been in zien om een bedrijf op te kopen en te belasten met torenhoge schulden, terwijl ze zelf grote winsten opstrijken. Kijk naar het manipuleren van verkiezingen in veel landen. Het meest zorgelijke is dat de niet integere personen, die hun eigen belang centraal stellen als helden geëerd worden. Ik denk dus dat het de verkeerde kant opgaat met integriteit in de wereld.
Trefwoorden: Maatschappelijke ontwikkelingen, waarden en normen; ethiek, governance, leiderschap.