Klokkenluiders: Quasimodo revisited?

Datum: 16-02-2011

Klokkenluiders: Quasimodo revisited?

In governance is de mode om klokkenluiderregelingen te maken. De branchevereniging van de zorg heeft recent een modelreglement gemaakt. Schippers is er tevreden over, maar SP Kamerlid Leijten niet. Zij vindt dat er een onafhankelijk instituut moet komen dat de meldingen weegt. Ook Van Vollenhoven heeft laatst gepleit voor een onafhankelijk meldpunt voor klokkenluiders.

Volgens mij zijn dit allemaal loze rituelen en nutteloze regels. Het aankaarten van misstanden bevorder je niet met regelingen voor klokkenluiders en meldpunten. De persoonlijke gevolgen voor een klokkenluider zijn namelijk zo groot, dat iemand zich wel drie maal bedenkt voor hij zich meldt.

Kijk wat er gebeurd is met Aad Bos, die de bouwfraude aankaartte. Hij kreeg geen bescherming van justitie, geen compensatie en werd uiteindelijk zelf verdachte. Kijk naar Paul van Buitenen, die zijn carrière als Europees ambtenaar wel kon vergeten nadat hij frauduleus gedrag van Eurocommissarissen had aangetoond. Kijk naar Fred Spijkers, die zich al 20 jaar verzet tegen Defensie, die schuld aan de dood van een munitiespecialist wil verbergen. Kijk naar de misdienaar die door Daneels bedreigd is om zijn mond te houden over seksueel misbruik in de RK Kerk. Al die mannen zijn hun status en geld kwijt geraakt en zijn maatschappelijke outcasts geworden. Alleen Van Buitenen heeft zich kunnen herstellen.

Iemand die een misstand ziet, zal dus niet snel geneigd zijn dat aan de grote klok te hangen. De kans is immers groot dat de misstand blijft voortbestaan, maar dat jij alles kwijtraakt. Wie is er dan zo gek om zich op te offeren voor de goede zaak? Mensen zijn geneigd tot andere vluchtwegen. Ze doen hun ogen dicht en accepteren de misstand (‘het zal mijn tijd wel duren’). Ze ontvluchten de situatie door een andere baan te zoeken of zich ziek te melden. Of ze zoeken een manier om het probleem anoniem aan de pers te melden. Dat zijn allemaal veel veiliger manieren (hoewel melden aan de pers wel het risico heeft, dat je toch bekend wordt), dan je formeel als klokkenluider melden. Dat doe je alleen als je morele verontwaardiging zo groot is, dat je al je eigen belangen daaraan ondergeschikt maakt. Of omdat je wraak wilt nemen op de organisatie of een persoon die bij de misstand betrokken is. Misschien dat je het meldt om onder je eigen eerdere medeplichtigheid uit te komen, maar dat is risicovol. Een enkele naïeveling zal de klok luiden, omdat hij denkt er zelf beter van te worden om er later achter te komen dat dat meestal niet lukt.

Dit klinkt misschien cynisch, maar het is volgens mij realistisch om ervan uit te gaan dat een individu meer redenen heeft om een misstand niet te melden dan wel. Klokkenluiderregelingen bieden daarvoor geen enkel soulaas. Ze zijn er om de melding te protocolleren en niet echt gericht op het beschermen van de melder. Klokkenluiders worden ook niet maatschappelijk gewaardeerd. In die zin zijn er parallellen met Quasimodo, de gebochelde klokkenluider van de Notre Dame uit het boek van Victor Hugo. Hij redt een leven, maar krijgt daar geen waardering voor.

Als we maatschappelijk echt willen dat misstanden gemeld worden, dan zullen we klokkenluiders meer moeten bieden dan een procedure. Dan moeten ze er ook zeker van kunnen zijn dat hun eigen maatschappelijke positie niet ten gronde wordt gericht.