Machiavelli is nog steeds actueel

Datum: 16-06-2017

Machiavelli is nog steeds actueel

Ik herlas het boek ‘De Heerser’ van Nicoló Machiavelli. De aanleiding was dat iemand het boek aanhaalde op een manier, die volgens mij niet klopt. De spreker gaf Machiavelli als edel motief mee dat hij aan het eind van zijn leven zijn ervaring voor het nageslacht wilde vastleggen. Ik herinnerde mij een heel ander doel van het boek. Bij herlezing bleek ik gelijk te hebben. ‘De heerser’ ofwel ‘Il Principe’ is een lange sollicitatiebrief van Machiavelli aan de nieuwe heerser van Florence, Lorenzo d’Medici, om hem weer in dienst te nemen als secretaris. De sollicitatie is mislukt, maar we hielden er wel veel inzichten aan over voor goed bestuur.

Machiavelli is nooit bestuurder geweest. Hij was een hoge ambtenaar en legerleider, die al zijn talenten ten dienste stelde van de bestuurder. Hij was dus wel machtig, maar niet in formele zin. Een beetje vergelijkbaar met onze huidige Machiavelli, Herman Tjeenk Willink, die niet voor niets ‘onderkoning’ wordt genoemd. Beiden zijn meer geïnteresseerd in goed bestuur, continuïteit en stabiliteit dan in hedonistisch machtsvertoon op de voorgrond. Maar ze weten beiden hoe je het diplomatieke spel moet spelen om de machtsbalans, continuïteit en kwaliteit van het landsbestuur voor elkaar moet krijgen.

Het is dan ook merkwaardig dat ‘machiavellistisch’ gebruikt wordt als term voor brute machtsuitoefening, terwijl de naamgever dat zeker niet zo bedoeld heeft. Je zou Machiavelli eerder als de grondlegger van New Public Management kunnen zien, omdat hij veel aandacht geeft aan effectieve bedrijfsvoering van de overheid.

Voor hem staat continuïteit van het openbaar bestuur voorop. Hij adviseert de machthebber hoe macht kan worden verworven, gevestigd en vooral behouden. Een essentiële voorwaarde is dat de bestuurder de belangen van verschillende partijen in balans houdt. In de tijd van Machiavelli waren dat het volk, de adel en het leger. Die moet je allemaal aan je binden en met hun belangen rekening houden, zonder dat je één partij voortrekt of -vooral- een partij zo achterstelt, dat deze in opstand komt. Nu noemen we dat ‘stakeholders management’. Dus ook daarvoor heeft Machiavelli een basis gelegd. Als je een beetje doordraaft kun je er zelfs de basis voor ‘het Rijnlandse model’ in zien, omdat Machiavelli niet één belang voorop stelt, maar kijkt naar alle belangen.

Dat Machiavelli zo negatief met macht wordt gepassioneerd, komt niet door zijn doelen maar door de middelen die hij aan de bestuurder adviseert om die doelen te realiseren. Het gebruik van geweld en het uitschakelen van je tegenstanders vinden wij al gauw moreel verwerpelijk. Toch zijn Erdogan, Poetin en Orban zeer succesvol doordat ze volgens de adviezen van Machiavelli werken (al dan niet bewust). Machiavelli adviseert de heerser bij voorbeeld om te zorgen dat het volk je vreest, maar niet haat. Dat doet Erdogan slim. Zijn aanpak van de Güllen beweging is ook volgens het boekje: gebruik een andere partij zolang dat in je voordeel is, maar schakel hem uit als dat niet meer zo is en die partij je schade kan berokkenen.

Mensen blijven je alleen trouw als ze afhankelijk van je zijn, volgens Machiavelli. Zorg dus dat ze afhankelijk van je zijn en wek de indruk dat je om hen geeft en dat je nabij bent. Zo moet je volgens Machiavelli als heerser eerst een tijdje zelf in een veroverd gebied gaan wonen om contact te maken met de overwonnenen en hen voor je te winnen. Lukt dat winnen niet, dan moet je ze permanent uitschakelen, want een rancuneuze groep die wraak wil nemen is risicovol en kan tot een opstand leiden. Een modern advies voor de omgang met radicaliserende jongeren?

Trump heeft dus niets van Machiavelli begrepen, want hij maakt voortdurend vijanden, zonder ze effectief uit te kunnen schakelen. Ook Theresa May heeft Machiavelli niet goed begrepen, want ze maakt zichzelf machteloos in plaats van haar tegenstanders. Machiavelli zou graag de secretaris van Angela Merkel zijn. Zij schuwde geen middelen om aan de macht te komen en Helmut Kohl uit te schakelen, maar bij het behouden van de macht is ze voorzichtig, bedachtzaam en reflectief.

Machiavelli zou het gedreutel rond het vormen van een kabinet in Nederland verafschuwen. Hij hekelt zwakke leiders, die geen verantwoordelijkheid durven nemen. Bij de huidige politici is er veel minder oog voor de continuïteit en de kwaliteit van het openbaar bestuur, dan Machiavelli zou adviseren.

Machiavelli is dus nog steeds heel actueel en zijn adviezen zijn voor een groot deel in de huidige tijd goed bruikbaar. Zijn naam als machtswellusteling is onterecht.