Een zelfsturend orkest?

Datum: 22-03-2018

Een zelfsturend orkest?

Het FD had zaterdag een aardig artikel over Sinfonietta Amsterdam. De journaliste beschrijft hoe het orkest zonder dirigent werkt en ziet dat als een geweldige vorm van ‘zelfsturing’ omdat ze zonder dirigent werken. Mijns inziens in de term zelfsturing hier onterecht, omdat er 5 duidelijker leiders zijn in het orkest: de concertmeester Candida Thompson en de vier aanvoerders van violisten, altviolisten, cellisten en bassisten. Het is geweldig hoe het orkest werkt en de resultaten zijn prachtig, maar met zelfsturing heeft het niets te maken.

Ik ken het orkest al sinds de oprichting in 1988, hetzelfde jaar waarin C3 werd opgericht. We bestaan dus beide 30 jaar. En we hebben beide iets opgericht vanuit onvrede met het bestaande. C3 werd opgericht omdat we ontevreden waren over het ontbreken van een gespecialiseerd adviesbureau voor de gezondheidszorg. Jonge musici richtten New Sinfonietta op, zoals het toen heette, vanuit onvrede over de bestaande muziekuitvoering in Nederland. We vieren dus ook altijd gelijktijdig onze jubilea. Tijdens zo’n C3 jubileum hebben we als onderdeel van het programma ook concerten van Sinfonietta Amsterdam bezocht.

Bij de oprichting was het orkest wel volledig zelfsturend. De leider van de altviolen was de artistiek leider en een contrabassiste was zakelijk leider. Alle leden deden aan verwerving van geld en aan merchandising. Ze hadden wel een bestuur, maar dat was een uithangbord van notabelen bedoeld om positie voor het orkest te verwerven. Hun eerste dirigent, de rus Lev Markiz, werd door de musici zelf aangetrokken. Er was voortdurende dialoog onder elkaar en met Lev. Ik heb ooit een mooie documentaire over een repetitie gezien, waarin Lev Markiz moest praten als Brugman om de musici mee te krijgen. Dat was pas echte zelfsturing.

Het ging mis onder de tweede dirigent Peter Oundjian, die Toscanini-achtige allures kreeg en het orkest een andere kant op wilde sturen dan de musici wilden. Toen hebben ze in 2003 gekozen voor het werken zonder dirigent. Dat werkt uitstekend. Het artikel in het FD beschrijft dat goed. Er is ook een documentaire op TV geweest (die ik helaas niet meer kan vinden) van een repetitie. Daarin zie je hoe de uitvoering tot stand komt in een voortdurend pendelen tussen verschillende overleggen. Candida Thompson overlegt met de leiders van de 4 secties. Die gaan oefenen en overleggen in hun secties, komen terug bij elkaar, gaan weer naar hun sectie enzovoorts, tot ze het eens zijn. Het is een zeer professionele organisatie met een combinatie van strakke hiërarchie (de 5 leiders) en professionele autonomie en invloed op het eindproduct. Ik heb het orkest ook een aantal malen horen spelen, al kan ik in dit verband beter zeggen ‘zien spelen’. Het is prachtig om te zien hoe de leden van het orkest met elkaar communiceren. Er is oogcontact van de concertmeester met de vier leiders van de secties, die op hun beurt steeds oogcontact zoeken met hun sectieleden. Ze staan ook zo dat binnen iedere sectie iedereen elkaar kan aankijken en de sectieleiders Candida aan kunnen kijken.

Nadeel van deze werkwijze is dat de orkestleden tijdens de uitvoering alleen met elkaar bezig zijn en geen contact met het publiek hebben. Dat gebeurt pas bij het in ontvangst nemen van applaus.

Sinfonietta Amsterdam is een mooi en leuk orkest en ze maken prachtige muziek. Hun professionele besturingsmodel werkt uitstekend. Maar ik vind het vergezocht om hun werkwijze ‘zelfsturend’ te noemen. ‘Zelfsturing’ betekent meer dan dat het leiderschap in de groep zit in plaats van daarbuiten. Je kunt er veel van leren hoe professionals in een groep goed tot hun recht komen:

• Met groot respect voor hun eigen professionaliteit.
• Met ieders bereidheid om zijn persoon en professionaliteit in te zetten om als team te excelleren.
• Met duidelijke leiderschapsrollen en stevige leiders, die deels vanwege hun professie en deels vanwege hun positie (door hun professionaliteit verworven) op die positie zitten. Maar het alleen redden als ze de juiste persoonlijkheid hebben.
• Met professionele dialoog om op weg naar het resultaat steeds te verbeteren en te schaven aan het te bereiken resultaat.
• Met absolute discipline tijdens de uitvoering. Dan is er geen ruimte meer voor een afwijkende professionele meningen.
• Met gezamenlijk de waardering in ontvangst nemen als het resultaat bereikt is.

Daar kunnen dokters en verpleegkundigen nog veel van leren.

Ik zie Sinfonietta Amsterdam dan ook liever als een uitstekend voorbeeld van het leiden van professionals, dan het onder de hype van ‘zelfsturing’ te stoppen.