De ijzeren wet van de oligarchie en schaalgrootte in de zorg
Datum: 22-04-2008
De ijzeren wet van de oligarchie en schaalgrootte in de zorg
Wat gebeurt er als organisaties groter en complexer worden? Als er meer afhankelijkheid is van regels en regelmakers in de organisatie? Als bestuurders op het ‘strijdtoneel’ snel belangrijke beslissingen moeten nemen? Als het belang van teamvorming en uitwisseling van ervaringen door medewerkers wordt miskend? Dan is de kans op oligarchievorming groter!
Is dat de reden waarom de Tweede Kamer zo ageert tegen de voorgenomen fusie tot de grootste zorgorganisatie van Nederland?
De grootste zorgorganisatie wordt of is Espria. Espria is de samenvoeging van de Evean Groep, van oorsprong een verzameling van organisaties op het gebied van ouderenzorg en thuiszorg maar inmiddels uitgebreid met geestelijke gezondheidszorg en verstandelijk gehandicaptenzorg, Philadelphia met als oorspronkelijke core business de verstandelijk gehandicaptenzorg en de woningcorporatie Woonzorg Nederland. Door de samenvoeging is de omzet 1,4 miljard euro en werken er meer dan 38.000 medewerkers in een kleine helft van alle Nederlandse gemeenten.
Espria is niet meer tegen te houden, zo wordt aangenomen. De NMa heeft al toegestemd. Op mededingingsgebied zit dus geen ruis op de lijn. De NZa heeft een andere mening, want hij is beducht voor een prijsopdrijvend effect bij zoveel marktmacht. Volgens Tweede Kamerleden is er geen menselijke maat meer in zulke omvangrijke organisaties. Zij proberen tegengas te geven aan de fusiedrang in de zorg.
Gaat het om de menselijke maat of om macht? Of misschien om beide. Robert Michels beschreef in de jaren 20 van de vorige eeuw processen die hij zich in organisaties zag voltrekken als ze in omvang groeiden: (1) een onderschikking van organisatieleden aan de leiders (de machtige elite) en (2) leiders die steeds meer macht willen. Deze mechanismen noemde Michels ‘de ijzeren wet van de oligarchie’. Er is geen ontkomen aan als een organisatie groter wordt.
Vanuit organisatiesociologisch perspectief heeft Michels een grote bijdrage geleverd aan het doorgronden van een organisatie. Vele wetenschappers hebben oligarchie nog preciezer omschreven en aanvullende mechanismen bloot gelegd. Zoals bijvoorbeeld Blau, die in 1955 aantoonde dat organisaties van hun (oorspronkelijke) doel afdrijven als er sprake is van onzekerheid in een organisatie of angst voor sancties van hogerhand. En dat er juist vernieuwing van onderop kwam als er ruimte is voor groepsvorming, inspraak en eigen verantwoordelijkheid van medewerkers.
38.000 mensen kunnen elkaar niet kennen – we hebben het immers over de omvang van een groot dorp. Espria-op-zich zal dus een behoorlijk anonieme organisatie zijn. De vraag is of de medewerkers (in termen van Blau) de ruimte krijgen voor lokale groepsvorming en eigen verantwoordelijkheid. Of dat centrale regelgeving verstikkend zal werken. En of de bestuurders de oligarchie kunnen intomen en ruimte kunnen geven aan lokale bevoegdheden en verantwoordelijkheden. De ijzeren wet heeft Espria op voorhand ‘tegen’.
Voor een uitgebreide uitwerking van het gedachtegoed van Robert Michels zie bijvoorbeeld: Organisaties Vergelijkenderwijs – Cor Lammers, Ton Mijs en Wim van Noort, Het Spectrum.