Organisatieadviseurs en reflecterend vermogen: wanneer reflecteren?

Datum: 16-05-2009

Organisatieadviseurs en reflecterend vermogen: wanneer reflecteren?

Naar jezelf kijken. Onderzoek doen naar je eigen manier van handelen en reageren. Daar gaat het om bij reflectie. Waarom voel ik me niet gehoord of voelde ik me boos worden? Wat deed ik? Was mijn reactie wel adequaat? Had ik het anders kunnen aanpakken? Allemaal reflexieve vragen, die ons, organisatieadviseurs, stil doen staan bij onze eigen wijze van doen en onze aannames en overtuigingen. In mijn onderzoek naar de effectiviteit van organisatieadviseurs kijk ik naar het reflecterend vermogen. Wat valt daarbij op over het moment van reflectie? Wanneer reflecteren adviseurs?

De reflexieve vragen die hierboven benoemd staan, zijn vragen die de adviseur zichzelf achteraf stelt, dus na een adviessituatie met een klant. Van de 18 adviseurs die ik in het onderzoek intensief heb bekeken, reflecteren er 15 achteraf. In de literatuur wordt retrospectieve reflectie ook als meest voorkomende vorm van reflectie genoemd.

Maar reflecteren kan ook voorafgaand aan de situatie: ‘als dit gebeurt, dan doen we dat’. Een voorbeeld uit het onderzoek zijn 2 adviseurs die een mooie, ook wat komische titel voor een presentatie hebben bedacht. Zij spreken af dat als de klanten om de titel gaan lachen, zij dit ter plekke zullen benoemen. ‘Het is goed dat er gelachen wordt, want dat gebeurt niet altijd aan tafel’. En: ‘Die titel is natuurlijk niet alleen maar komisch bedoeld, het duidt ook op de ernst van de situatie waar we nu naar gaan kijken.”
Later in de adviessituatie hebben de adviseurs deze anticiperende reflectie ook daadwerkelijk gebruikt.

Een andere manier van reflecteren is ‘reflecteren in het handelen’. Terwijl je aan de slag bent, kijk je naar de situatie en naar jezelf. Er is dus een zekere distantie, waarbij je in de actie bekijkt of je je handelen aan wilt passen. De adviseurs uit het onderzoek geven aan, dat zij dit de moeilijkste manier van reflectie vinden. En erg vermoeiend. Je bent dubbel bezig: in gesprek met klanten èn in gesprek met jezelf. Maar het is wel een heel effectieve wijze van reflecteren, omdat je tijdig bij kunt sturen. (Als dat je lukt.) Achteraf hoef je niet te denken: had ik maar…. .

Tenslotte is er nog een vorm van reflecteren op meta-niveau: reflecteren op het reflecteren. Schön noemt dat: reflection on reflection-in-action. Reflectie in het handelen gebeurt meestal stilzwijgend en we zijn volgens Schön ook niet zo goed in staat om te omschrijven wat we precies doen. Door wat er gebeurde bij de reflectie in het handelen expliciet op te schrijven of uit te spreken, krijgen we meer zicht op ons eigen leerproces. Ook is ons leerproces aan anderen kenbaar te maken, bijvoorbeeld in opleidingssituaties.

Als uitkomst van het onderzoek teken ik op dat adviseurs het meest achteraf reflecteren en het minst reflecteren op het reflecteren. Reflecteren in het handelen vinden zij het moeilijkst.

Zelfreflectie wordt gezien als een belangrijke kwaliteit van een adviseur. Belangrijk voor de kwaliteit van de dienstverlening die wordt geboden en belangrijk voor de eigen professionalisering. Toch is een hoog reflecterend vermogen geen garantie voor effectiviteit. Maar daar zal ik later nog eens een weblog aan wijden.